بورس بازان غافلگير شده بودند. وقتي كه بحران ادامه يافت آنها چاره‌اي نداشتند جز اينكه براي نجات حسابهاي اعتباري خود و به اين اميد كه اين بحران وقفه موقتي ديگري در بازار خواهد بود پول بيشتري را به بازار تزريق كنند. ولي بزودي متوجه شدند كه اين بحران يك وقفه موقتي و زودگذر نيست. بلكه اين واقعه بحراني است كه نه تنها به بورس اوراق بهادار كوآلالامپور بلكه به ديگر بخشهاي اقتصادي مالزي نيز ضربه مي‌زند. وقتي كه بورس بازان بروز بحران را تاييد كردند بازار به ميزان زيادي ارزش خود را از دست داده بود وآنها ديگر قادر به انجام خريد اعتباري نبودند. اين وضعيت توسط نخست وزير مالزي نيز تاييد گرديد.

شقوق مختلف بورس بازي

با توجه به بيان ماهيت بورس بازي و تجربه بحرانهاي مالي بازارهاي سهام ، بورس بازي در برگيرندة شقوق عمده زير است:

1- تصميم گيري در انجام معاملات پر ريسك است.

2- سرمايه‌گذاري براي مدت بسيار كوتاه است. آنان به دنبال كسب سود آني و سريع هستند.

3- اتخاذ تصميم بر اساس شايعات صورت مي‌گيرد(البته به اين معني نيست كه اينان تحليل نمي‌كنند بلكه در بعضي مواقع تحليلهاي چارتيستي دقيقي انجام مي‌دهند ولي يكي از شقوق بورس بازي تصميم گيري بر اساس شايعات است)

4- بورس بازان قصد نگهداري دارايي راندارندبلكه به قصد كسب سود از مابه التفاوت قيمت خريد و فروش هستند.

5- تصميم گيري در شرايط جهل است و نسبت به اوراق خريداري شده جهل وجود دارد.

6- سرمايه‌گذاري مبتني بر بخت و شانس صورت مي‌گيرد.

7- تحليل بورس بازان روي روان سرمايه‌گذاران است و پيش ‌بيني آنان مبتني بر تكرار روند گذشته قيمتهاي سهام مي‌باشد. تصميمات بورس بازي پشتوانه و بنياد محكمي ندارد.

هدف اصلي بورس بازان كسب سود آني و سريع در مدت زماني كوتاه است. بنابراين برخي از بورس بازان جهت دستيابي به اهداف، اعمال ناپسندي را انجام مي‌دهند كه داراي شقوق زير است:

1- بورس بازان با دستكاري قيمتها از طريق مكانيسم عرضه و تقاضا، قيمت سهام را به سمت قيمت غير حقيقي و غير واقعي سوق مي‌دهند كه به دستكاري قيمتها در بازار(manipulation) معروف است.

2- تباني و اشاعة اخبار و اطلاعات كذب جهت افزايش ويا كاهش مصنوعي قيمت سهام دربازارانجام مي دهند.

3- معاملات صوري در بازار جهت رسيدن به منافع خود انجام مي‌دهند . آنان قيمتها را در بازار بي‌ثبات و نامطمئن مي‌سازند.

4- معاملات مبتني بر اطلاعات داخلي كه در اختيار همگان قرار نگرفته است صورت مي‌گيرد. در صورتيكه آن اطلاعات داخلي در اختيار همگان قرار گيرد مطمئناً و با يقين قيمت سهام تغيير قابل ملاحظه‌اي مي‌يابد. در اين صورت در يك رقابت ناعادلانه فردي درآمد كسب مي‌كند.

بورس بازي ممكن است همة شقوق فوق را در بر گيرد و ممكن است برخي از موارد را شامل نشود.

بررسي بورس بازي از ديدگاه انديشمندان اسلامي

بورس بازي از ديدگاه شهيد مطهري

وي دو عامل را توأماً منشأ ارزش مي‌دانند (مطهري،‌ مرتضي، (صص109-51‌):

- ارزش هر شيء ناشي از اثري است كه بر آن شيء مترتب است.

- ندرت و تحت انحصار بودن شيء.

ايشان تساوي ارزش را با كار مردود دانسته‌اند به نظر استاد كار علت و ايجاد كنندة ارزش است نه اين كه مساوي با ارزش است. ارزش هر شيء ناشي از اثري است كه در آينده بر آن شيء مترتب مي‌شود نه علتي كه آن را ايجاد كرده است خواه آن علت كار باشد و خواه چيز ديگر. البته اثر داشتن به تنهايي علت ارزش نمي‌باشد ندرت و تحت انحصار بودن نيز در ارزش موثر است در اين ميان كار هم يكي از علل ايجاد ارزش است نه علّت منحصره بنابراين اصل ارزش ناشي از مفيد بودن است كه مبدأ ومنشأ تقاضا است بعلاوه ندرت وجود و كميابي.

استاد مطهري با انتساب نوسانات ارزش و يا قيمت به عرضه و تقاضا مي‌گويدارزش و قيمت و ماليت و بها يا هر چه ديگر اسم بگذاريم، نوساناتي پيدا مي‌كنند و مسلماً اين نوسانات مربوط به مفيد بودن نيست. درجه مفيد بودن نوسان پيدا نمي‌كند عرضه و تقاضا در مفيد بودن تأثيري ندارد ولي در ارزش و قيمت اثر داردبنابراين بر اساس نظريه استاد مطهري قيمت نمايندة ارزش است و آن هم بر اساس عرضه و تقاضا تعيين مي‌شود. در بازارهاي مالي عرضه و تقاضا هر لحظه تغيير كرده و بر اساس آن قيمت در بازار نوسان مي‌كند بنابراين با نظر به ديدگاه استاد انجام معاملات سهام در بازارهاي بورس و سود بردن از نوسانات قيمت با توجه به اينكه عرضه و تقاضا تعيين كنندة ارزش است مانعي ندارد و چنين سودي مشروع است. بنابراين اگر فردي سهامي را خريداري نموده و سپس افزايش قيمت سهام صورت گيرد و سپس وي اقدام به فروش نمايد سودي كسب كرده است هر چند زمان نگهداري سهام كوتاه باشد سود حاصل از اين معامله صحيح است زيرا افزايش قيمت سهام تحت مالكيت وي تحقق يافته است و مالك اصلي مال و افزايش آن است بر اين اساس خريد و فروش سهام به منظور كسب درآمد از تغييرات قيمت سهام و استفاده از فرصتهاي موجود در بازار مالي اسلامي جايز است گرچه ملزم توليد خدمت نيز نباشد.

علي صالح آبادي*

چكيده :

بورس بازي فعاليتي است كه بورس باز دارايي سهام را بدون قصد نگهداري و با پذيرش ريسك خريداري كرده و به دنبال كسب سود از مابه التفاوت قيمت در كوتاهترين زمان ممكن مي‌باشد. در اين مقاله ضمن بررسي ماهيت بورس بازي و شقوق مختلف آن، مسائل فقهي و شرعي مربوط به بورس بازي تحليل گرديده و جواز عمليات بورس بازي در صورتي كه در چارچوب معاملات اسلامي صورت پذيرد تأييد گرديده است.

مقدمه:

بورس بازي[1] از نظر لغوي به معاني "تأمل، تصور، حدس وگمان، پيش بيني قمار و سفته بازي" آمده است.[2]

بورس بازي از نظر اصطلاحي به خطر انداختن كالا يا سرمايه در مواجهه با يك عدم اطمينان است كه معمولاً تصميم گيري در شرايط حدس و گمان صورت مي‌گيرد.

در اين اصطلاح بورس بازي نوعي فعاليت اقتصادي است كه به هدف دستيابي به سود از طريق پيش بيني تغييرات قيمت سهام انجام مي‌شود. انگيزه اصلي بورس بازان كسب سود به هر طريق ممكن است.

پر واضح است كه درجه‌اي از بورس بازي در تمامي تصميمات انساني وارد مي‌شود. در اين صورت هر تصميم در شرايط ريسكي بورس بازي محض نبوده و شريعت اسلامي با آن مخالف نيست.

در اين مقاله ضمن بررسي جنبه‌هاي مختلف بورس بازي، مسائل فقهي و شرعي آن مطرح شده و موارد مجاز و غير مجاز بورس بازي در بازار سهام از ديدگاه اسلام مورد مطالعه قرار مي‌گيرد.

بررسي ماهيت بورس بازي:

بورس باز دارايي را بدون قصد نگهداري با پذيرش ريسك خريداري كرده و به دنبال كسب سود از مابه التفاوت قيمت در كوتاهترين زمان ممكن مي‌باشد. بر اساس پذيرش درجه و نوع ريسك و قصد خريد سهام و اعمالي كه جهت كسب سود انجام مي‌دهند مي‌توان ميان بورس بازي اعتراض آميز و غير اعتراض آميز تمييز قائل شد.در اين مقاله منظور از بورس بازي اعتراض آميز نوعي از بورس بازي است كه با شريعت اسلامي سازگار نيست وبورس بازي غير اعتراض آميزآن نوع از بورس بازي است كه با شريعت اسلامي مطابقت دارد.

سرمايه گذاران در بازار سهام را مي‌توان به دو گروه بزرگ تقسيم نمود. (Samuelson, 1958,p.428)

نحوه انجام معامله

انجام معاملات در بورس اوراق بهادار تهران از طريق كارگزاران انجام مي‌شود. این کارگزاران که در  انجام معاملات نقش نماینده خریدار و یا فروشنده را ایفا می‌کنند، دارای مجوز کارگزاری از سازمان و عضو بورس هستند. همه کارگزاران موظف به انجام وظایف خود در چارچوب قوانین و مقررات موجود هستند و سرمایه‌گذار می‌تواند برای معاملات اوراق بهادار کارگزار خود را با توجه به معیارهایی از قبیل انجام به موقع سفارش، دادوستد سهام با مناسب‌ترین قیمت و نحوه ارائه خدمات جانبي انتخاب نماید

 

افتتاح حساب يا دريافت كد معاملاتي

از آن‌جا که دادوستد اوراق بهادار با استفاده از سیستم رایانه‌ای و براساس کد خریدار و فروشنده انجام مي‌شود، لازم است همه خریداران و فروشندگان دارای کد منحصر به خود باشند تا کارگزار بتواند براساس آن به خرید و فروش اوراق بهادار بپردازد. کد معاملاتی، شناسه‌ای 8 کاراکتری است که براساس مشخصات و اطلاعات فردی سرمایه‌گذار – از جمله کد ملی وی – و به صورت ترکیبی از حرف و عدد تعیین می‌شود. این کد در واقع از سه حرف اول نام خانوادگی و یک عدد تصادفي، تشکیل شده است. کد معاملاتی سرمایه‌گذار منحصر به فرد است و هر سرمایه‌گذار یک کد معاملاتی دارد. دريافت كد معاملاتي از طريق كارگزار و با ارائه مدارك شناسايي( كپي شناسنامه و شماره ملي) و فقط براي يك‌بار انجام مي‌شود.

بازار اوراق بهادار در ایران از سال 1345 بر اساس قانون تاسیس بورس در ایران فعالیت میکرد و طبق این قانون سازمان کارگزاران بورس اوراق بهادار تهران وظیفه گرداندن امور مربوط به بازار سرمایه را داشت که زیر نظر شورای عالی بورس که ریاست آن بر عهده بانک مرکزی بود فعالیت می­کرد.

اما از سال 1384 و به موجب قانون بازار اوراق بهادار، ریاست شورای عالی بورس و اوراق بهادار در قالب یک شورای 11 نفره، به وزیر اقتصاد رسید و مقرر شد که عملیات نظارت از اجرا جدا شود. طبق قانون بازار اوراق بهادار، سازمان بورس و اوراق بهادار به عنوان مقام ناظر بازار سرمایه با شرح وظایف مشخص تشکیل شد و عملیات اجرا نیز به بورس­ها در قالب فعالیت به شکل سهامی عام واگذار شد که وظایف آنها نیز در قانون آمده است.

اوراق مشارکت چيست؟

اوراق مشارکت اوراق بهاداري است که بيانگر مشارکت دارنده آن در يک طرح است. اجازه بدهيد با يک مثال توضيح دهيم. فرض کنيـد يک شرکت پتروشيمي براي راه‌اندازي خط توليد جديد، به 200 ميليارد تومان سرمايه جديد نيـاز دارد. همچنين براساس بررسي‌هاي کارشناسي، درصورت راه‌اندازي اين خط توليـد، سرمايه صرف شده براي آن ظرف مدت 4 سال پس از راه‌اندازي، از محل افزايش درآمد ناشي از فروش محصولات جديد، جبران شده و ميزان سوداوري شرکت هم طي اين مدت، سالانه 25 تا 30 درصد افزايش خواهد يافت، به بيان ديگر، طرح مذکور داراي توجيه اقتصادي است

بازده دارایی (ROA) به عنوان نسبت سود خالص بعد از مالیات به مجموع دارائیهای اندازه‏گیری ‏شده،‌ تعریف می‏گردد. در مقابل بازده سرمایه‏گذاری (ROI) به عنوان نسبت سود خالص پس از کسر مالیات بر مجموع بدهیهای بلندمدت، حقوق اقلیت، سهام ممتاز و سهام عادی درنظر گرفته می‏شود. البته این دو اصطلاح در برخی موارد به عنوان یک مفهوم بکار می‏روند.

نرخ بازده دارایی، رابطه بین حجم دارائیهای شرکت و سود را تعیین می‏کند. اگر یک شرکتی بر سرمایه‏گذاریهای خود بیفزاید (البته برحسب کل دارائیها) ولی نتواند به تناسب، مقدار سود پس از کسر مالیات خود را افزایش دهد، نرخ بازده کاهش می‏یابد. بنابراین افزایش حجم سرمایه‏گذاری شرکت، به خودی خود باعث بهبود وضع مالی سهامداران نمی‏شود.

آزمون عملكرد

سومين روش آزمون كارايي بازار، رسيدگي به سوابق سرمايه گذاران حرفه اي است.

آيا سرمايه گذاران حرفه اي عملكرد بهتري از عملكرد مورد انتظار در يك بازار كاراي كامل داشته اند؟

آيا سرمايه گذاران حرفهاي دراولين دوره پس از گذر دوره بازار كارا بازده غير عادي بيشتري بدست آورده اند؟

الگوي بازارهاي کارا

اگر اطلاعات جديدي وارد بازار شود چه اتفاقي ميافتد؟

 در بازار كارا تمام سرمايه گذاران فوراً با ورود اطلاعات جديد واكنش نشان ميدهند و قيمت سهام با اين واكنش تغيير خواهد نمود. در اين بازار اطلاعات جديد خبري شگفت انگيز است. ( اطلاعاتي كه شگفت انگيز نيست قابل پيش بيني بوده، قبلاً پيش بيني شده است و اكنون كهنه تلقي ميشود). اخبار شگفت انگيز ميتوانند بد يا خوب باشند، در بازار كارا اخبار خوب منجر به افزايش قيمت و اخبار بد منجر به سقوط قيمت خواهد شد.

بازار كارا به بازاري اطلاق ميگردد: که در آن اطلاعات موجود بلافاصله بر قيمت اوراق بهادار تاثير مي گذارد.

وقيمتهاي اوراق بهادار بسرعت نسبت به اطلاعات جديد تعديل ميگردند. بعبارت ديگر اطلاعات جهت تعيين قيمت مورد استفاده قرار گرفته و به سرمايه گذار اطمينان ميدهند كه اوراق بهادار مورد نظر به اندازه قيمت بازاري خود داراي ارزش است. يا به عبارتي ديگر در يك بازاركارا، قيمت اوراق بهادار به ارزش ذاتي آن  نزديک است. پس بازار کارا به بازاري اطلاق ميشود که در آن قيمت اوراق بهادار از قبيل قيمت سهام عادي، منعکس کننده تمام اطلاعات موجود در بازار است. مفهوم بازار کارا بر اين فرض استوار است که سرمايه گذاران در تصميمات خريد و فروش خود ، تمامي اطلاعات مربوط را در قيمت سهام لحاظ خواهند کرد.

سهم شناور آزاد چیست؟

سهم شناور آزاد، بخشی از سهام آن شرکت است که دارندگان آن آماده عرضه و فروش آن سهام می باشند، و قصد ندارند با حفظ آن  قسمت از سهام، در مدیریت  شرکت مشارکت نمایند.

حجم مبنا چیست؟
حجم مبنا اهرمی است که از سال 82 دربورس به کار گرفته شد و هدف از به کارگیری این اهرم کنترل معاملات و جلوگیری از نوسان‌های کاذب و افت و خیز بی مورد قیمت سهام با معامله چند سهم شرکت ها اعلام شد.براساس این اهرم که از فرمول 0008/0 ضربدر تعداد سهام شرکت‌ها محاسبه می‌شود هر شرکتی با توجه به میزان سرمایه (در واقع تعداد سهام) از حجم مبنای مشخص دارد و باید روزانه آن تعداد سهام شرکت مورد خرید و فروش قرار گیرد، تا تغییر قیمت روزانه مثبت و منفی 2 درصدی برای قیمت آخر وقت سهام شرکت‌ها محاسبه شود.این اهرم از همان اول، با مخالفت های بسیاری روبه رو بوده و فعالان بازار همواره یکی از عوامل اصلی گره‌های معاملاتی را حجم مبنا می دانستند.به کارگیری این اهرم در آن زمان موجب شد، تعداد زیادی از سهامداران حقوقی به دلیل اینکه نمی‌توانستند از شرکت‌های بزرگ بازدهی به دست آوردند به سمت شرکت‌های کوچک و حتی زیان ده حرکت کنند. این اتفاق زمینه  رشد قیمت سهام شرکت‌های کوچک را فراهم آورد.

حد نوسان

در بورس اوراق بهادار تهران به دنبال نوسانات شدید قیمت سهام از مکانیزم حد نوسان قیمت سهام برای محدود کردن نوسانات شدید قیمت سهام استفاده می‌شود و بنا به دوره‌های خاص، دامنه نوسان قیمت سهام با تغییراتی مواجه می‌شود و در طول زمان دامنه نوسانات بر اساس آزمون و خطا تعیین شده و در مدت کوتاهی تغییرات زیادی در رویه‌های مربوط به اعمال حد نوسان قیمت سهام وجود داشته است، بدون این‌که واقعا تاثیر این تصمیمات در بازار و عکس‌العمل سرمایه‌گذاران نسبت به تغییرات دامنه نوسان قیمت سنجیده شود. در این پژوهش به بررسی آثار تغییر حد نوسان قیمت سهام از 2درصد به 3 درصد بر روی بعضی از متغیر‌های موثر در بورس اوراق بهادار تهران پرداخته شده است. جهت تجزیه و تحلیل داده‌های پژوهش از روش‌های آمار توصیفی و استنباطی استفاده شده است. برای آزمون فرضیات از فنون اقتصادسنجی و آماری همچون مدل گارچ و مدل رگرسیون چند متغیره استفاده شده است. معنی‌دار بودن ضرایب مدل‌ها، با استفاده از محاسبه شده و در سطح معنی‌داری 05/0 بررسی شده است.

بازار گردانی فعاليتی جديد در بستر داد و ستد اوراق بهادار در بازار های بورس و فرابورس می باشد. بدين معنی که يک نهاد مالی و يا سرمايه گذاری عضو بورس, به صورت تسهيل کننده جريان معاملات سهام شرکت های خاص درج شده در تابلوی بورس, وارد بازار می شود و با حرکت در جهت مخالف روند بازار, به ثبات و پايداری و نقد شوندگی آن کمک می کند .

 در زمان بوجود آمدن صف های عرضه و تقاضا, بازارگردان (Market Maker) از سرمايه خود ,يا نهادهای مالی ديگر, به صورت مالکيتی و يا وکالتی اقدام به خريد يا فروش سهام شرکت مورد نظر نموده و اين کار را تا زمان نزديک شدن  قيمت  بازار به ارزش ذاتی سهم ادامه خواهد داد .

بورس بازي فعاليتي است كه بورس باز دارايي سهام را بدون قصد نگهداري و با پذيرش ريسك خريداري كرده و به دنبال كسب سود از مابه التفاوت قيمت در كوتاهترين زمان ممكن مي‌باشد. در اين مقاله ضمن بررسي ماهيت بورس بازي و شقوق مختلف آن، مسائل فقهي و شرعي مربوط به بورس بازي تحليل گرديده و جواز عمليات بورس بازي در صورتي كه در چارچوب معاملات اسلامي صورت پذيرد تأييد گرديده است.

بخش مالی اقتصادی هر کشور تامین‌کننده منابع مالی و فعالیتهای حقیقی اقتصادی محسوب می‌شود که به دو بخش تقسیم می‌گردد :
بازار پولی که عمدتا توسط نظام بانکی یک کشور اداره می‌شود که مهمترین کارکرد آن تامین اعتبارات کوتاه مدت است. بازار سرمایه که کارکرد اصلی آن تامین مالی بلند مدت مورد نیاز در فعالیت‌های تولیدی و خدماتی مولد می‌باشد...